Қазақстандық ЖМҚС нарығы қалай құрылғандығы, күтпеген кедергілері, бәсекелестігі және ЖЖМ бөлу туралы Atameken Business телеарнасына берген эксклюзивті сұхбатында Qazaq Oil ЖМҚС желісінің бас директоры Төлеміс Шотанов айтып берді.

– ЖҚС нарығы, бір жағынан, қолжетімді. Біз күн сайын барып, автокөлігімізге жанармай құямыз, ал екінші жағынан оның қалай құрылғандығын біле бермейміз. Мен басынан бастап сұрақ қойғым келеді? ЖМҚС саласында қанша «ойыншы» бар?

– Жанармай құю станциялары нарығы – бұл дәстүрлі бизнес. Ол қазірдің өзінде қалыптасқан нарық. Біздің негізгі міндетіміз – тұтынушыларымызға сапалы өнімді жеткізу және сату. Егер Қазақстан нарығы туралы айтатын болсақ, онда ол алуан түрлі, оған қатысушылар көп. Елдегі жанармай құю станцияларының саны 4500-5000 станцияға жетеді.

– Қазақстан үшін бұл көп пе, аз ба?

– Әр түрлі коэффициенттер бар. Мысалы, машиналар санына немесе жан басына шаққандағы жанармай құю станцияларының саны және т.б.

Егер сіз осы көрсеткіш бойынша қарайтын болсақ, онда бізде нарық өте бай. Тағы бір айтатын нәрсе, ол өзіндік ерекшелігі: география, кең аумақтар. Бір жерде жанармай құю станциясы жеткіліксіз, ал бір жерде өте көп болады.

Мысалы, біз елордада, Нұр-Сұлтан қаласында әңгімелесіп отырмыз. Бұл қала жаңа, белсенді дамып келе жатқандықтан, Есіл ауданы жанармай құю станциялары көп емес. Сол жағалаудағы ЖМҚС санын саусақпен санап алуға болады.

– Төрт мыңнан астам ЖМҚС. Олардың меншік иелері кімдер?

– Олар өте көп. Өйткені көптеген жүйеден тыс қатысушылар бар. Мысалы, сізде бір ЖМҚС бар, оны ЖК түрінде ресімдедіңіз делік. Мен ірі «ойыншылар» ретінде Petro Retail, «Гелиос», SINOOIL, «Газпромнефть-Казахстан», Nomad Oil компанияларын атап өткім келеді, батыста «НЕФТЭК» компаниясы бар, Satti Zhol компаниясы оңтүстікте, Royal Petrol Алматы мен ШҚО-да.

– Мұндай жағдайда қанша ЖМҚС Qazaq Oil-ға тиесілі?

–Бұл арада анықтап алайық. Qazaq Oil - бұл біздің бренд. Қазіргі уақытта Qazaq Oil брендімен шамамен 185 ЖМҚС жұмыс істейді. Бұл ретте «ҚазМұнайГаз» брендімен жұмыс істейтін жанармай бекеттері де бар. Сіздерге түсінікті болуы үшін Petro Retail – бұл «ҚазМұнайГаз» және Qazaq Oil жанар-жағармай құю станцияларының меншік иесі екендігін атап өткім келеді. «ҚазМұнайГаз» жыл сайын азайып келеді, Qazaq Oil ұлғаюда, өйткені біздің алдымызда 2023 жылдың соңына дейін «ҚазМұнайГаздың» барлық жанармай құю станцияларын жаңа брендке көшіру, ребрендинг жүргізу міндеті тұр.

– Қазір бұл қаражаттың жоқтығынан бірден мүмкін емес пе?

– Шын мәнінде, бұл қаржылық жағынан да, уақыт жағынан да өте қымбат іс-шара. Біз маңдайшаны ауыстырып қоймаймыз ғой, Егер тек маңдайшаны Qazaq Oil-ге ауыстырсақ, онда онда бір айда бітіретін едік. Алайда, біріншіден, бізде өзіміздің 300-ден аса ЖМҚС бар, сондай-ақ әріптес ЖМҚС-лар бар. Сонымен қатар, біздің басқарудағы ЖМҚС саны 380 ЖМҚС құрайды. Біз барлық бизнес-процесті толығымен ауыстырамыз. Біз отын сақталатын резервуарларды, отын тарату колонкаларын, оператор ғимараттарын, кассалық аймақты, сауда-тоңазытқыш жабдығын және т. б. ауыстырамыз. Бұл көп уақытты және қаражатты қажет ететін процесс.

– Ребрендинг жайлы сөз қозғап отырмыз, басынан, ҚазМұнайГаз жанармай құю станцияларын жекешелендіру басталған 2019 жылдан бастайық?

–Иә, басынан бастайық. Қазақстанда мемлекеттік активтерді жекешелендіру бағдарламасы іске қосылды. Тізім анықталды және бұл тізімге «ҚазМұнайГаз Өнімдері» компаниясы енді. Менің ойымша меншік иесі жақсы иегеретін салада мемлекет бәсекелес болмауы тиіс. ЖМҚС нарығы өте бәсекеге қабілетті орта. Жеке акторлардың көп бөлігімен жоғары бәсекеге қабілетті нарықта мемлекетке қатысудың қисыны қандай? Сондықтан жекешелендіру туралы шешім қабылданды. 

– Бұл компания жеке меншікке өте арзанға сатылды деген пікір бар. Мәміле туралы толығырақ айтып берсеңіз.

– Шын мәнінде, жаңа меншік иесі қомақты ақша төледі. БАҚ қазірдің өзінде бұл сома көрсетіліп жатты, ол анық сома. Бұл актив үшін 60 млрд теңгеден астам қаржы төленді.

– Бұл нарықтық баға болды ма?

– Баға қалай анықталды? Біріншіден, сатушы ҚазМұнайГаз ұлттық компаниясы Deloitte халықаралық компаниясы жүргізген аудит негізінде құнын анықтады. Deloitte құзыретіне ешкім күмән келтірмейтін шығар. Олар due diligence деп атады, компанияны, оның барлық активтерін толық бағалады және осы бағаны белгіледі. Осы баға негізінде сауда-саттық жүргізілді. Бұл ақшаға жаңа меншік иесі активті сатып алды.Бұл біреудің айта салған бағасы емес. Бұл сол кездегі активті сауатты, жан-жақты, объективті бағалау болды.

Бүгінгі күні біз ребрендинг жасауға көп күш салып жатырмыз. Қазірдің өзінде қосымша 39 млрд теңге салынды. Тағы да 25 млрд теңге салуды жоспарлап отырмыз. Яғни, ребрендингке 64 млрд теңге жұмсауды жоспарлап отырмыз. Бұл акционер сатып алған активтің іс жүзінде нөлге теңестірілгенін білдіреді. Кейбір жанармай құю стансалары 10-15 жыл бұрын салынғандықтан, біз сатып алған автомобиль паркі тозған, бұл бағалау материалдарында бар. Әрине, бизнесті сатып алдық. Менің ойымша, активті «тиынға» сатып алды деген пікір қате және дұрыс емес.

– Бұл осы активті сатып алғандарға байланысты және ол есімнің айналасында көбірек әңгімелер жүреді. Бұл бүгін құпия емес болып табылады.

– Мен мұны өз мақсаты үшін пайдаланып қалу, хайптың бір түрі деп санаймын, ол өте жақсы қабылданады. Бұл ақпараттың жеткіліксіз болғандығынан деп ойлаймын. Біреу арзанға сатып алды деп айтуда. Мен бөліп төлеумен сатыпты дегенді де естідім. Бұл мүлдем шындыққа жанаспайды. Мен «ҚазМұнайГаз Өнімдері» -нде бір жыл жұмыс істеген адам ретінде актив үшін нарықтық бағадан төмен емес баға төледі деп санаймын.Кем дегенде, баға нарыққа сәйкес келді немесе одан да жоғары болды.

– Активтің жеке меншікке өтуімен жағдай жақсарғанының басты көрсеткіші – жұмыс орындарын құру және салық төлемдері болып табылады. Бюджетке төленетін төлемдер жағы қалай?

– Мен біздің кәсіпорынның мысалы ретінде жекешелендіру — бұл жақсы нәрсе екендігіне көз жеткізетініне сенімдімін. Өйткені жекешелендіру нәтижесінде барлық тараптар ұтады. Сіз салық туралы жақсы сұрақ қойдыңыз. Өткен жылы біз 9 млрд теңгеден астам сомаға салық төледік. 2019 жылы бұл көрсеткіш 400 млн теңгеден сәл ғана асты.

Яғни, сіз айтарлықтай өсімнің болғандығын көресіз. Соңғы үш жылда қызметкерлердің жалақысы 57-65%-ға өсті. Мемлекет активтен өте жақсы ақша тапты. Біз мемлекет ең жақсы менеджер емес екендігін түсінеміз, бұл аксиома.

– Мемлекеттікі болса – ол ешкімдікі емес деген түсінік бар. 

– ҚазМұнайГаз Қазақстанда осындай сау бөлшек сауда ретейлінің қалыптасуына нарық пен мұнай өнімдерінің қалыптасуына өз үлесін қосты. Ал оның үлкен механизмнің бөлігі болғандығы – бұл басқа мәселе. Көптеген келісімдер, көптеген мәселелер, сөйтіп «жыртқыш» инстинкті жоғалады. Бұл «ҚазМұнайГаз Өнімдері» кінәсі емес, бұл барлық квази ұлттық компаниялардың қасіреті.Олар шешім қабылдауда дербес болуы үлесіне ие емес, ал меншік иесіне оған мүмкіндігі болады. Тіпті бағаны өзгерту, сыртқы сын-тегеуріндерге жедел ден қою және т. б. тұрғыда. 

– Бензинді қалай сатып алатындығыңызды білейік? Бізде үш МӨЗ бар. Олар Шымкент МӨЗ-ін қоспағанда, үкіметке тиесілі. Онда қытайлардың үлесі бар.

– Біз мұнай өнімдерін нарық жағдайында өңдеуге берушіден сатып аламыз. МӨЗ өнімді өңдейді және өз қызметі үшін қандай да бір ақы алады. Компаниялар, мысалы, ҚазМұнайГаз, бензин және дизель отыны түріндегі дайын өнімді нарықта сатады. Және біз, бірінші кезекте. Өйткені, бұл активті сатып алу туралы шарттың міндетті талабы еді, сондықтан біз ҚазМұнайГаз көлемін сатамыз. Зауыт белгілі бір мөлшерде мұнай өнімдерін өңдейді және шығарады. Тиісінше, бұл көлемдерді сатып алу, абсорбациялау, сақтау, жеткізу және т. б. қажет. Жекешелендіруден кейін бізде мынадай міндеттемелер болды: персоналды сақтау, біз барлық активтерді сатып алдық, сондай-ақ өңделген мұнай өнімдерін уақтылы сатып алу есебінен ҚазМұнайГаз ұлттық компаниясының үздіксіз жұмысын қамтамасыз ету. Біз қазір де соны жасап жатырмыз.

Жақында әлеуметтік желілерде ҚазМұнайГаз ұлттық компанияларының мұнайды жеке компанияға сататынын көрдім. Сараптамалық бағалаусыз мұндай хабарламалар жағымсыз көрінеді. Бірақ бұл мәселені біржақты қарауға боламайды. Бүгінгі таңда нарықта мемлекеттік компаниялар мүлдем жоқ. Қалай болғанда да, жеке компания сатып алар еді. . Екіншіден, біз ең ірі компаниямыз. Біздің нарықтағы үлесіміз – 25%. Бізде 380 ЖМҚС бар. Ең жақын бәсекелес Гелиос 270 жанармай құю бекетіне ие. Үшіншіден, бұл бір жолға қойылған бизнес-процесс. Төртіншіден, профицит пайда болған кезде біз ҚазМұнайГаздың барлық көлемдерін уақтылы сатып алуымыздың арқасында Қазақстанда МӨЗ-дің үздіксіз жұмысы жүзеге асырылды.

– Нарықтың басқа қатысушыларының сату бағасы бірдей ме?

– Сату бағасын Argus белгілейді. Алайда, қайта өңдеумен айналысатын компаниялар, серіктес компаниялар бірінші кезекте ірі «ойыншыларға» беруге мүдделі екендігін түсіну керек. Сондықтан, жүйелік емес, шағын, бөлшек сатушылар көлемді тікелей алушылардан емес, делдал компаниялар арқылы алады.

– Сіздің маржаңыз қандай?

– Қазақстанда маржиналдық өте төмен жағдай қалыптасты. Қазақстанда мұнай өнімдерінің бөлшек сауда нарығындағы маржа 12%-ды құрайды. Украинада бір литр маржасы 96 теңгені құрайды делік. Бізде-25 теңге. Мысалы, Ресейде өндірістік қуаттылықтың профициті байқалады. Яғни, мұнай өңдеу зауыттары өте көп. Ресей мұнай өндіру бойынша №1 Ел, 500 миллион тоннадан астам дәл өндіріледі. Бұл ретте 1 литр бензин 480 теңге тұрады.

Украинада бір литр маржасы 96 теңгені құрайды делік. Бізде-25 теңге. Мысалы, Ресейде өндірістік қуаттылықтың профициті байқалады. Яғни, мұнай өңдеу зауыттары өте көп. Ресей мұнай өндіру бойынша №1 мемлекет болып табылады, 500 миллион тоннадан астам өндіріледі. Ал 1 литр бензин 480 теңге тұрады.

Қазақстан отыны ең арзан 10 елдің қатарына кіреді. Егер сіз осы тізімдегі елдерге: Сирия, Венесуэла, Ангола, Ливия және басқаларға қарасаңыз, мен бұл фактіні мақтан етпес едім. Нарықта тарихи төмен маржа қалыптасқандықтан, өкінішке орай, ЖМҚС бизнес саласы дамымаған.

– Qazaq Oil жанармай бекеттері бүгінде басқа ЖМҚС-лардан өзгеше екендігін атап өткен жөн. Мен кейбір жанармай бекеттерінде душ бар деп естідім.

– Бағаңызға рақмет! Шын мәнінде, біз кең ауқымды ребрендинг бағдарламасын жүргізіп жатырмыз. Іс жүзінде, компания тапқанның барлығын біз бизнеске инвестициялаймыз.

– Жақында мұнай өнімдері саласындағы сарапшыдан жанар-жағармай құю бекетін сатып алып, бензин сатқаннан гөрі, пәтер сатып алып, жалға беру тиімдірек екенін естідім.

– Шынымды айтсам, оның сөзі шындықтан алыс емес. Негізгінен мұнай өнімдері нарығындағы маржиналдық көп нәрсені білдіреді және өкінішке орай, саланың дамуына мүмкіндік бермейді және бұл нарық мысалынан көруге болады. "Компас", "Энерджи" сияқты желілер сияқты сирек жағдайларды қоспағанда, олар тауашалық өнімдерді тапты. Олар жақсы прецедент жасады. Мен мақтанғым келмейді, бірақ біз көп жұмыс жасадық деп айта аламын және тәуелсіз сарапшылар біздің дұрыс жолда екенімізді растайды.

– Маржа туралы толығырақ тоқталайық. Сіз сөзбе-сөз нөлге түсесіз деп айтасыз. Бұл жағдайда басқа жанармай бекеттері қалай күн көреді?

– Лев Толстой айтқандай: «барлық бақытты отбасылар бірдей бақытты, ал бақытсыз отбасылар әрқайсысы өз-өзімен». Барлық мүмкін шығындардың секвестрі бар деп болжауға болады. Мүмкін, бір жерде олар жалақыны үнемдейді, бір жерде қауіпсіздік техникасын үнемдейді. Біздің компанияның ауқымдық әсері бар.

– Бүгінгі күні ЖМҚС салу қаншаға түседі?

– Орналасқан жеріне, оған қандай форматты салуға байланысты. Орташа алғанда, шағын, ұқыпты, жайлы ЖМҚС 300 млн теңгеге салуға болады.

– Қайда салған қымбат: тасжолда ма әлде қалада ма, өңірде ме немесе елордада ма?

– Бұған учаскенің құны кіреді, егер сіз қайталама нарықта алсаңыз, Нұр-Сұлтанда учаскенің бағасы 1 миллион доллардан басталады. Шалғай елді мекенде, бірақ трафик жағынан қызықтыратын орында жер арзанырақ. Осыған қарамастан, біз баға белгілеуді нарықтық реттеу жағына қарай бағыт алатын боламыз. Бұл нарықтың барлық қатысушыларына барабар кіріс алуға мүмкіндік береді, өйткені біз күшті бәсекелестіктің болуына мүдделіміз. Бұл нарыққа әрекет ететін жаңа қатысушылардың күшеюіне мүмкіндік береді. Бүгінгі нарықтағы маржа нарықта жұмыс істейтін компаниялардың әлеуетін толық ашуға мүмкіндік бермейді.

– Жанар-жағармайды басқа өнімдердің бағасына әсер ететін әлеуметтік маңызды өнім деп атауға болады. Бүгінде ЖМҚС нарығы бағаны реттеу жағдайында дами ала ма?

– Әрине, дамып келеді. Бұл, Ауғанстанда өмір бар ма, жоқ па дегенге тең. Дегенмен ол өмір Америкада болса жақсы дегендей. Кедей мен науқас болғаннан гөрі, сау және бай болған жақсы. Менің ойымша, біз нарықтық баға белгілеуге келуіміз керек. Онсыз жол жоқ.

– БАҚ-та сіздің компанияңызға белгілі бір шабуыл жасады, сіз басқа ойыншыларды нарықтан шығарасыз деп айтылады. Бұл тек олардың «ҚазМұнайГаз»-дан бензин сатып ала алмауына байланысты ма, әлде бұл ойдан шығарылған ба?

– Менің айтқандарымның бәрі субъективті болып көрінуі мүмкін, бірақ шындыққа көз жүгіртсек, бүгінде біздің қуатымыз тұтынуды 100% жабады. Зауыттар өндірістік циклден шыққан кезді айтпағанда, бұл арада сөз жоспарлы жөндеу немесе ауысымдар туралы болып отыр.

Егер олар жақсы жағдайда өмір сүрсек, онда проблемалар болмас еді. Шын мәнінде, бүгінде ЖМҚС-тарға нақты тапшылық жоқ. Жаһандық тапшылық болмайды. Біз қанша сата аламыз, сонша сатып аламыз. Әрине, әлемдік стандарттар бойынша жұмыс істегіміз келеді, ол үшін инвестиция қажет.