ЖМҚС желісі қалай «қайта іске қосылады»

2018 жылдың соңында «ҚазМұнайГаз» жанар-жағар май құю станцияларының желісі жеке акционер – PetroRetail компаниясына сатылды. Қазіргі таңда Қазақстан түрлі салаларда монополиясыздандыруға бет алды және ақпараттық алаңда компанияның активке қалай ие болғандығы және нарықта олигополия қалыптасты ма деген мәселелер көтеріле бастады. Бұл туралы Forbes.kz Qazaq Oil Бас директоры Төлемес Шотановпен сөйлестім.

 - Төлеміс Садықұлы, «ҚазМұнайГаз» ЖМҚС желісін жекешелендіру қалай өтті?

- PetroRetail компаниясы ҚМГ ЖМҚС желісін 2018 жылдың соңында сатып алды және 2019 жылдан бастап оларды басқара бастады. Бұл жекешелендіру бағдарламасы аясында жасалды. Мұндай мәмілелер әрқашан бағалауға сүйенеді. Актив сатушы – «ҚазМұнайГаз»  ұлттық компаниясы да баға беріп, ол үшін «Үлкен төрттіктің» өкілі – Deloitte компаниясын тартты. Бұл компания Due Diligence өткізді, барлық бизнес-процестерді, ақша ағындарын қарады, компания қандай табыс әкелетіндігін, нарықтағы ұқсас нысандар қанша тұратындығын бағалады және өз қорытындысын берді. Атап өткеніміз жөн: сатып алушы ретінде бағалауды біз жасаған жоқпыз, халықаралық атауға ие компанияның аудитіне сүйене отырып сатуды жасады, содан кейін сауда-саттық, тендер болды, онда акционерлер осы активті сатып алды.

- Сату бағасы қаншалықты нарықтық баға болды?

- ЖМҚС желісі үшін қомақты қаражат, шамамен $163 млн. төленді, бірақ ең бастысы басқасында. Активті сатып алғаннан кейін акционерлер оған өте үлкен ақша салды, өйткені актив тозған күйде болды. Бұл арада сөз 317 жанар-жағар май құю станциялары туралы болып отыр, олардың көпшілігінің пайдалану мерзімі 10 жылдан асты, кейбіреулерінде 15-ке дейін жетті. Жаңғырту қажет болды. Толық емес төрт жыл ішінде акционерлер инфрақұрылымға күрделі шығын ретінде активке 39 млрд теңге салды. Сонымен қатар, тағы 25 млрд теңге жұмсауды жоспарлап отырмыз.

Осылайша, желіні жаңартуға акционерлер жалпы алғанда 65 млрд теңгеге жуық қаражат салады – бұл бастапқыда актив үшін төленгеннен көп. Сондықтан өте арзанға сатып алды деген сөздер бос сөз болып табылады.

- Сіз жасаған ребрендинг нені білдіреді және оны қашан аяқтау жоспарланған?

- Біз ЖМҚС-дағы барлық жабдықтарды – резервуарларды, отын тарату бағандарын, құбырларды, тоңазытқыш жабдықтарды, операторлық ғимараттардың өздерін жаппай жаңартумен айналысамыз. Маңдайша, қасбет, фриз, стела – барлығы өзгереді. Бүгінде біз 180-нен астам жанар-жағармай құю станциясын қайта жаңғыртып, ребрендинг жасадық, сонымен қатар, Батыс Еуропа-Батыс Қытай тас жолында алты ірі май құю кешенін салдық. Ребрендинг рәсімдерін 2023 жылдың соңына дейін аяқтауды жоспарлап отырмыз. Яғни, бүкіл желі «ҚазМұнайГаз» атауынан алыстауы үшін бізге әлі де осындай ЖМҚС санын өзгерту керек, өйткені осы брендтің құқық иесі ҚМГ болып табылады, ал біз лицензиялық шарт бойынша жұмыс істейміз және Qazaq Oil брендіне көшуіміз керек.

- Сатушы Сатып алушы ретінде Сізге қандай шарттар қойды?

- Бірқатар шарттар болды. Біз оларды толығымен орындадық. Мысалы, персоналды сақтап қалу керек болды. Сатып алу кезінде ЖМҚС желісінде шамамен 3700 адам жұмыс істеді, қазір – шамамен 4,500. Яғни, біз жұмыс орындарын сақтап қана қоймай, санын да ұлғайттық. Сонымен қатар, компания бойынша жалақыны орта есеппен 57%-ға көтердік.

- ҚМГ-дан мұнай өнімдерін сатып алу міндетті талаптар тізіміне енді ме?

- Шынында да, біз нарықтағы 25-26% үлесі бар ең ірі қатысушы бола отырып, ҚМГ-дан мұнай өнімдерінің үлкен көлемін сатып алдық. Біріншіден, бұл мәміленің ажырамас шарты болды және біз ол шарттарды сақтадық. Екіншіден, бізде ешқандай артықшылық немесе жеңілдікті баға болған жоқ. Жанармай нарықтық жағдайда сатып алынды. Барлық бағаларды Argus тәуелсіз баға агенттігі жариялайды. Үшіншіден, тарихи тұрғыдан біздің компания «ҚазМұнайГаз» жүйесінде болды. Бұл өз өндірісі, логистикасы, қайта өңдеуі және сатушылары бар тігінен интеграцияланған мұнай компаниясы. Қалыптасқан жеткізілім тізбегін бір күнде өзгерту мүмкін емес. Төртіншіден, ешкім байқамайтын кері жағы да бар: біз профицит кезеңінде жанармайдың артық көлемін абсорбцияладық. МӨЗ шикізатты үздіксіз өңдейді және оның сақтау қуатын нарық үнемі игеруі керек. Әйтпесе, үздіксіз жұмыс туралы мәселе туындауы мүмкін. Нарықта профицит пайда болған кезде біз ҚМГ үшін буфер рөлін атқардық: одан осы көлемдерді таңдадық. Сонымен қатар, бүкіл партияны бірден «қолма-қол» ақшаға сатып алып, сақтау шығындарын өтеу керек болды. Бұл бізге өзіндік құнын арттыру арқылы келді.

- ҚМГ-дан активті сатып алу сізге артықшылық берді ме? Сіздің нарықтағы монополиялық жағдайыңыз туралы айтуға бола ма?

- Бізде ешқандай монополиялық жағдай жоқ. Жалпы, Қазақстанда ЖМҚС нарығы өте сараланған және ол өте еркін, онда мемлекеттің қатысумен компаниялар жоқ. Біз, Helios, Sinooil, «Газпромнефть», Nomad Oil және т.б. – бұл барлық жеке қатысушылар. Мұндай нарықтағы олигополия, негізінен, мүмкін емес, өйткені тұтынушы бірнеше критерийлер – ЖМҚС орналасқан орны, бағасы, қызмет көрсетуі, өнім сапасы және т. б. негізінде еркін таңдай алады. Біздің компанияның біреуге бір нәрсені шектеуге құқығы жоқ. Егер біз жеткізу конкурстарына қатысатын болсақ, онда мұның бәрі ашық алаңдарда болады.

- Сіз активті сатып алғанға дейін құюды 50%-ға арттырдыңыз. Бұл ненің есебінен артты?

- Тұтынушылар жанармай құюды таңдайтын бірнеше критерийлер бар. Біріншісі-орналасу. Біздің станциялардың орналасқан жері өзгерген жоқ. Екіншісі-нарықтық баға. Нарықтың барлық қатысушылары плюс немесе минус бірдей бағаларды ұсынады. Үшіншісі-жанармай. Барлық сатушылар жергілікті өндірушілердің өнімдерін сатып алады. Жаңғыртудан кейін біздің үш МӨЗ бензин мен дизель бойынша ішкі қажеттілікті 100% - ға жабады. Жанармайдың сапасын біз өте мұқият қадағалаймыз: бізде үш аккредиттелген зертхана бар, біз жанармай құю станцияларындағы барлық жабдықтарды жаңартамыз.

Осылайша, клиенттерді тартудың негізгі факторы сервис, қызмет көрсету сапасы, жаңа өнімдер, акциялар болып отыр – біз бұған баса назар аударамыз. Парадигманы өзгерткіміз келеді. Бұрын ЖМҚС «жанармайы бар дүңгіршек» ретінде қабылданатын. Біз үшінші орын тұжырымдамасы туралы айтып отырмыз. Адам көп уақытын жұмыста және үйде өткізеді. Біз ЖМҚС жағымды энергия алуға, хош иісті кофе ішуге, дәмді хот-дог жеуге, беті-қолды жууға, демалуға және темір тұлпарына сапалы отын құйғанын және оның жарты жолда қалдырмайтындығына сенімді болатын тартылыс орнына айналғанын қалаймыз. Біздің ЖМҚС магистральдарда да, қалалық ортада да «шамшырақтарға», сервистің тірек объектілеріне айналғанын қалаймыз.

Сондай-ақ Qazaq Oil деген атауды да кездейсоқ таңдаған жоқ. Ұлттық айдентика арнасында қозғалғымыз келеді: қазақ елі, қазақ даласы… Это общая объединительная концепция для граждан. Бұл азаматтар үшін ортақ біріктіру тұжырымдамасы. Бізді адамдар қазақ халқының  қонақжайлылығымен, дарқан мінезімен,  жақсы сапасымен байланыстыратындай болуы қажет, сонда клиенттер өздерін біз үшін күткен қонақтары екендігін сезінеді. Бұл біздің стратегиялық көзқарасымыз.

- Бұрын Қазақстандағы барлық жанармай станцияларында дүкендер болған емес. Сізде бұл формат бөлігі бар. Бұл не береді?

- Біз жанармай құю станцияларындағы дүкендерде халық тұтынатын тауарларды (ХТТ) сатуды 400%-ға ұлғайттық. Жалпы, дүкендер – бұл болашақ, «көгілдір мұхит»: біріншіден, ХТТ негізгі бөлігінің бағасы реттелмейді, екіншіден, мұнай өнімдерінің желісі қысқа. ХТТ-мен мүмкіндіктер көп: біз жаңа тауарлар жеткізе аламыз, сұранысты зерттейміз. Біздің ЖМҚС-да кітап бұрышы пайда болды. Біз сусындардың үлкен ассортиментін сатамыз, бізде тіпті балық аулау құралдарын да сатып алуға болады – жалпы алғанда 3 мыңға жуық тауар атауы бар, олардың 85%-ы Қазақстанда өндірілген. Біз отандық тауар өндірушілерге қолдау көрсетеміз, оларға әрбір аудан орталығында орналасқан кең ауқымды желі арқылы өткізу мүмкіндігін береміз.

Біз жанармай құю станцияларында сапалы тамақтануды қамтамасыз етуге тырысамыз және мұны өзіміздің бәсекелестікті артықшылығымыз деп санаймыз. Біз ас үй жабдықтарына ақша үнемдемейміз: пештер, кофемашиналар, гриль  - бізде ең жоғары сапалы. Білесіз бе, шетелде жанармай құю станцияларында әрдайым тамақтану орны, жақсы дүкендер мен дәретханалар бар. Бізде де солай, біздің ЖМҚС-дағы дәретханалар әрқашан таза, бұл маңызды. Тіпті бір жерде бала құндақтайтын үстелдер мен душ кабиналары да бар.

Және, әрине, қызмет. Жұмыскерлермен тұрақты жұмыс істейміз, оларға әрдайым түсіндіреміз: біздің фишка - біздің жанар-жағармай құю станцияларына келгендердің барлығына жағымды энергия зарядын беруіміз қажет.

- ЖМҚС желісін енді жеке компания басқаруының әсерін жалпы қалай бағалауға болады?

- Біз салық төлемдерін едәуір арттырдық: егер иеленудің бірінші жылында шамамен 400 млн теңге төлесе, өткен жылы – 9 млрд теңгеден астам.

Актив жеке қолға ауысуының нәтижесінде барлығы ұтты. Жеке бизнес мемлекеттік бизнеске қарағанда жақсы дамуда, өйткені ол жедел шешім қабылдап, жедел әрекет ете алады. Ұлттық компанияның ерекшелігіне байланысты мұндай мүмкіндік жоқ, бірақ бүкіл әлемде, тек Қазақстанда ғана емес. Бұдан әрі мемлекет оған қатысудың қажеті жоқ нарықтан шықты. Дамыған елдерде бұл жеке бизнес өз функцияларын орындай алмаса,  қоғамдық игіліктер болатын немесе табиғи монополия болатын жерде ғана болады. Мұнай өнімдерінің бөлшек саудасы мұндай салаларға қолданылмайды, сондықтан мемлекеттің бұл бизнестен шығу туралы шешімі өте дұрыс болды. Қоғам өз кезегінде жақсы өнім, сапалы ЖМҚС алды. Мен айтып өткендей, біз қазақстандық өндірушілерге шағын, орта бизнесті дамытуға көмектесеміз. Сонымен қатар, біз бизнеске өз франшизамызды ұсынамыз (DODO бағдарламасы). Жұмыс орындарын ашып, жалақыны көтереміз. Мұның бәрі синергияның біріккен әсерін білдіреді.